خزانه بانک شاهی و ویژگی‌های معماری آن

خزانه بانک شاهی، بخشی از عمارت تاریخی بانک شاهی در میدان توپخانه تهران، یکی از شاهکارهای معماری دوره قاجار و اوایل پهلوی است که در سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ هجری شمسی ساخته شد. این بنا، که ابتدا دفتر مرکزی بانک شاهنشاهی ایران بود، با الهام از الگوهای اروپایی و تلفیق عناصر سنتی ایرانی طراحی شده و امروزه به‌عنوان بخشی از موزه بانک تجارت شناخته می‌شود. خزانه، به‌عنوان قلب امنیتی این ساختمان، با ویژگی‌های معماری خاص خود، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.

یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های معماری خزانه، دیوارهای ضخیم و مستحکم آن است که با الهام از سبک رومانسک اروپایی ساخته شده‌اند. این دیوارها، با هدف حفاظت از دارایی‌های ارزشمند مانند اسکناس‌ها و اوراق بهادار، از مصالحی چون آجر و سنگ بهره برده و به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که مقاومت بالایی در برابر سرقت و آسیب‌های طبیعی داشته باشند. قوس‌های جناغی و ستون‌های مقرنس‌دار، که در طراحی داخلی خزانه به کار رفته‌اند، نشان‌دهنده تلفیق هنر ایرانی با ساختارهای غربی هستند. کاشی‌کاری‌های ظریف و گچ‌بری‌های تزئینی، به‌ویژه در ورودی‌های خزانه، جلوه‌ای باشکوه به این فضا بخشیده‌اند.
فضای داخلی خزانه با پلان باسیلیکایی، که شامل یک فضای مرکزی بلند و دو طبقه است، طراحی شده و نورگیری محدود آن، امنیت را افزایش داده است. استفاده از چوب در پوشش سقف و تلفیق آن با الگوهای تیزه‌دار، هارمونی خاصی را خلق کرده که یادآور شکوه معماری هخامنشی است. همچنین، راهروهای زیرزمینی متصل به خزانه، که در مرمت‌ها کشف شده‌اند، نشان‌دهنده طراحی هوشمندانه برای دسترسی امن و مخفی هستند.
با وجود آسیب‌های ناشی از فرسودگی و تخریب‌های دهه‌های اخیر، مرمت‌های انجام‌شده تلاشی برای حفظ اصالت این بنا بوده است. خزانه بانک شاهی، با معماری منحصربه‌فرد و کارکرد تاریخی‌اش، نه‌تنها نمادی از نوآوری بانکی در ایران، بلکه میراثی زنده از هنر و تکنیک‌های معماری دوره گذار است.

1403/09/15
گزارش از مسعود مصیبی