هورامان نگینی در کردستان شگرف و زیبا
معماری هورامان، واقع در منطقه‌ای کوهستانی در غرب ایران، یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری سنتی است که نشان‌دهنده تعامل هوشمندانه انسان با طبیعت و فرهنگ بومی است. این منطقه که در استان‌های کردستان و کرمانشاه قرار دارد، در سال ۱۴۰۰ به عنوان بیست‌وششمین میراث جهانی ایران در یونسکو ثبت شد. بارزترین ویژگی معماری هورامان، ساختار پلکانی روستاهاست که در شیب تند کوه‌های زاگرس بنا شده‌اند. این سبک، که به «هزار ماسوله» معروف است، به‌گونه‌ای است که بام هر خانه حیاط خانه بالایی را تشکیل می‌دهد و منظره‌ای منسجم و خیره‌کننده ایجاد می‌کند. این طراحی نه‌تنها از منظر زیبایی‌شناسی جذاب است، بلکه نشان‌دهنده تطبیق معماری با شرایط سخت جغرافیایی است.
یکی از تکنیک‌های اصلی در معماری هورامان، ساخت با روش «خشکه‌چین» است. در این شیوه، سنگ‌ها بدون استفاده از ملات و تنها با تکیه بر مهارت و دقت روی هم چیده می‌شوند. این روش که به دلیل کمبود منابع و نیاز به سازه‌های مقاوم در برابر زلزله شکل گرفته، استحکام و پایداری بناها را تضمین می‌کند. مصالح مورد استفاده، شامل سنگ‌های محلی، چوب درختان منطقه و در برخی موارد بامبو، همگی از طبیعت اطراف تأمین می‌شوند. این انتخاب مصالح نه‌تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه به حفظ هویت فرهنگی و بصری هورامان کمک کرده و اثرات زیست‌محیطی ساخت‌وساز را به حداقل می‌رساند.
خانه‌های هورامان معمولاً دوطبقه طراحی می‌شوند و کاربری آن‌ها با زندگی روزمره ساکنان گره خورده است. طبقه پایین اغلب برای نگهداری دام، ذخیره محصولات کشاورزی یا کارگاه‌های کوچک استفاده می‌شود، در حالی که طبقه بالا به سکونت اختصاص دارد. این ساختار، نشان‌دهنده درک عمیق از نیازهای معیشتی و اقلیمی است. پنجره‌های بزرگ و نورگیرها نور طبیعی را به داخل هدایت می‌کنند و دیوارهای ضخیم سنگی به‌عنوان عایق حرارتی عمل می‌کنند؛ در زمستان‌های سرد گرما را حفظ کرده و در تابستان‌های گرم فضا را خنک نگه می‌دارند. ایوان‌ها و تراس‌های کوچک نیز به ساکنان امکان می‌دهند از مناظر طبیعی لذت ببرند و ارتباطی نزدیک با محیط برقرار کنند.
باغ‌های پلکانی، که در اطراف روستاها شکل گرفته‌اند، بخش مهمی از منظر فرهنگی هورامان را تشکیل می‌دهند. این باغ‌ها برای کشت محصولاتی مانند انار، گردو و انگور طراحی شده‌اند و علاوه بر تأمین معاش، به زیبایی منطقه و حفظ تعادل اکولوژیکی کمک می‌کنند. این ترکیب هماهنگ معماری و کشاورزی، هورامان را به نمونه‌ای کم‌نظیر از هم‌زیستی انسان و طبیعت تبدیل کرده است.
معماری هورامان ریشه در فلسفه‌ای ساده و پایدار دارد که از تزئینات غیرضروری دوری می‌کند و بر کارایی و انطباق با محیط تأکید دارد. این سبک مینیمالیستی، که با فرهنگ و تاریخ هورامی‌ها هم‌راستاست، به بناها کیفیتی بی‌زمان می‌بخشد. با این حال، ورود مدرنیته و تغییر الگوهای زندگی، این میراث را در معرض خطر قرار داده است. تلاش‌های مرمتی و حفاظتی در جریان است تا این گنجینه تاریخی و فرهنگی برای آیندگان حفظ شود. معماری هورامان، فراتر از یک هنر ساختمانی، روایتی از زندگی، مقاومت و هویت مردمی است که در دل کوهستان شکوفا شده‌اند.
1403/07/29
گزارش از مسعود مصیبی
